ყარაბაღი და აღმოსავლეთ ზანგეზური იქნება სამაგალითო რეგიონი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პრეზიდენტის, მთავარსარდალის ილჰამ ალიევის ხელმძღვანელობით, აზერბაიჯანის რესპუბლიკის გამარჯვებულმა შეიარაღებულმა ძალებმა სექტემბერში წარმატებით დაასრულეს სამამულო ომი. 2020 წლის ნოემბერი და დასრულდა ოკუპაცია…
…44 დღია ომში მიღწეული გამარჯვების შემდეგ ყარაბაღი და აღმოსავლეთ ზანგეზური აღორძინება-აღდგენის პერიოდს გადის. აზერბაიჯანის სახელმწიფო უკვე 4 წელია სწრაფად აგრძელებს სამშენებლო სამუშაოებს აზერბაიჯანის გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე. გარდა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 4 წლის განმავლობაში გამოყოფილი თანხებისა, დამატებითი შემოსავლები ასევე მიმართული იყო სამშენებლო სამუშაოებზე.
ამ დროისთვის განთავისუფლებული ტერიტორიების აღდგენაზე ჯამში 12 მილიარდი მანეთი დაიხარჯა, მხოლოდ 2023 წელს ყარაბაღისა და აღმოსავლეთ ზანგეზურის ეკონომიკურ რეგიონებში 6,4 მილიარდი მანეთის ინვესტიცია განხორციელდა. 2024 წელს, მოსალოდნელია, რომ აზერბაიჯანი გამოყოფს 2,4 მილიარდ დოლარს გათავისუფლებული ტერიტორიების აღდგენისთვის. ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ ყარაბაღისა და აღმოსავლეთ ზანგაზურის რეინტეგრაცია ქვეყნის ეკონომიკაში პრიორიტეტად დარჩება მომდევნო წლებში. პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ერთ-ერთ გამოსვლაში თქვა, რომ: „ჩვენ ვაშენებთ ყარაბაღს და ზანგეზურს, უნდა აღვადგინოთ. რა თანხაა საჭირო ამისთვის, ყველაფერს ჩვენი ხარჯებით ვაკეთებთ. არსად არავინ დაგვეხმარა ერთი მანეთი, ყველაფერს თავად ვაკეთებთ. ჩვენ ვაშენებთ ქალაქებს, სოფლებს, შენობებს და კიდევ რამდენს გავაკეთებთ“.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აზერბაიჯანს აქვს საკმარისი გამოცდილება ოკუპაციისგან გათავისუფლებული ტერიტორიების აღდგენის საქმეში, შეიქმნა ტერიტორიების აღდგენის სააგენტო, რომლის მისიასაც წარმოადგენს, უზრუნველყოს აღდგენითი სამუშაოების კოორდინაცია და იძულებით გადაადგილებულ პირთა სამშობლოში დაბრუნების პირობების შექმნა.
ამჟამად ყარაბაღსა და აღმოსავლეთ ზანგეზურში სარეკონსტრუქციო და სამშენებლო სამუშაოები გეგმის მიხედვით მიმდინარეობს. საცხოვრებელი კორპუსების მშენებლობა უკვე სწრაფი ტემპით მიმდინარეობს. განისაზღვრა ახალი გასაშენებელი საცხოვრებელი ფართების ლოკაციები. ასევე, მომზადებული გრაფიკის მიხედვით მიმდინარეობს ისტორიული ძეგლების რესტავრაცია. მხედველობაში მიიღეს სოფლის მეურნეობის დარგის განვითარება, რომელიც განაპირობებს მოსახლეობის მდგრად განსახლებას და ამ ტერიტორიების მაღალგანვითარებულ რეგიონად გადაქცევას. ასობით კილომეტრი გზატკეცილი და ხიდი აშენდა, ამ მიმართულებით გზების, ხიდებისა და გვირაბების აღდგენა-მშენებლობა, ასევე გრძელდება სამუშაოები რკინიგზის მშენებლობის სფეროშიც. პარალელურად გრძელდება საცხოვრებელი სახლების მშენებლობა. ათასობით ოჯახი უკვე დაბრუნდა მშობლიურ სახლებში. ახალ სტრატეგიულ ეტაპზე აზერბაიჯანის სახელმწიფოს დღის წესრიგის ერთ-ერთი მთავარი საკითხი, უფრო სწორად, 5 ეროვნული პრიორიტეტიდან ერთ-ერთია 44 დღიან პატრიოტში ოკუპაციისგან გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე „დიდი დაბრუნების“ უზრუნველყოფა. აზერბაიჯანის ძლიერი სახელმწიფო ადასტურებს თავის გადაწყვეტილებას, უზრუნველყოს აზერბაიჯანელი ლტოლვილებისა და იძულებით გადაადგილებული თანამემამულეების „დიდი დაბრუნება“ ოკუპაციისგან გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე. „დიდი დაბრუნების“ სტრატეგიული ჩარჩო განისაზღვრა „აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიით 2022-2026 წლებში“, დამტკიცებული შესაბამისი ბრძანებით, რომელსაც ხელი მოაწერა პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა 2022 წლის 22 ივლისს. დოკუმენტში ხაზგასმულია, რომ უზრუნველყოფილი იქნება მოსახლეობის მდგრადი განსახლება ოკუპაციისგან გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე „დიდი დაბრუნების“ მიზნის განსახორციელებლად. მოსახლეობის მდგრად განსახლებას ხელს შეუწყობს ტერიტორიებზე დაგეგმილი აუცილებელი საწყისი პირობების შექმნა. სასიხარულოა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ომის დასრულებიდან სულ ცოტა დრო გავიდა, ოკუპაციისგან გათავისუფლებული ტერიტორიების დასახლება უკვე დაწყებულია. ზანგილანიდან, ლაჩინიდან, ფუზულიდან და სხვა რეგიონებიდან გათავისუფლებულმა დოგმებმა იპოვეს გზა აზერბაიჯანის ქალაქებსა და სოფლებში.
ლაჩინში, აღდამში, ფუზულში, ქალბაჯარში, ზანგილანში, გუბადლიში, ხოჯავანდში, აღდარაში, ხოჯალისა და სხვა რაიონებში განხორციელებული სამუშაოები წარმატებით გრძელდება. მთავრობა „დიდი დაბრუნების“ პროგრამის პირველ ფაზას 2026 წლის ბოლომდე დაასრულებს, როდესაც 140 000 დევნილი დაბრუნდება საგვარეულო მიწებზე. ასევე, „დიდი დაბრუნების“ უზრუნველსაყოფად დამტკიცდა 2022-2026 წლებში ოკუპაციისგან გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე „მწვანე ენერგიის“ ზონის შექმნის სამოქმედო გეგმა. განვითარების პოტენციალი აქვს ისეთ სფეროებს, როგორიცაა სამთო, მეტალურგია, კვების მრეწველობა, გადამამუშავებელი მრეწველობა, ტურიზმი-დასვენება, კრეატიული ინდუსტრია, ფარმაცია, მარცვლეულის მოყვანა, მებოსტნეობა, მევენახეობა, ბამბა, მეხილეობა, მეცხოველეობა, მეფრინველეობა, მეფუტკრეობა, მშენებლობა. ოკუპაციისგან გათავისუფლებული ტერიტორიებზე, ამ სფეროებში ინვესტიციები მნიშვნელოვანი იქნება როგორც ნავთობის ექსპორტის გაზრდისა და იმპორტის ჩანაცვლების, ასევე ღირებულების ჯაჭვებთან დაკავშირების კუთხით. პოსტკონფლიქტური რეკონსტრუქცია მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს აზერბაიჯანი ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებაში, მათ შორის სასურსათო უსაფრთხოებაში. ამ სფეროებში შეიძლება გამოყენებულ იქნას ინვესტიციების ხელშეწყობის სხვადასხვა მექანიზმები, მათ შორის სამრეწველო პარკები და უბნები, აგრო და ტექნოლოგიური პარკები და ინვესტიციების ხელშეწყობის სხვა მექანიზმები.
ყარაბაღს აქვს რესურსები, სტრატეგიული აქტივები, ეფექტურობა და ბაზრები, რომლებსაც შეუძლიათ ინვესტორების მოზიდვა. რეგიონის წვდომა 80-მილიონიან ირანულ და 83-მილიონიან თურქულ ბაზრებზე ნახჩევანის გავლით მიმზიდველია ექსპორტზე ორიენტირებული ინვესტიციებისთვის. 2030 წლისთვის ყარაბაღი, სავარაუდოდ, აზერბაიჯანის არა მხოლოდ ნავთობის ეკონომიკის 5-10 პროცენტის მფლობელი გახდება, არამედ გათავისუფლებულ ტერიტორიებზე 3 საერთაშორისო აეროპორტი (ზანგილანი, ლაჩინი, ფუზული) იმუშავებს. ეს აეროპორტები, რომლებიც ყარაბაღის ოკუპაციისგან განთავისუფლების შემდეგ სწრაფად განხორციელებული ინფრასტრუქტურული პროექტების ნაწილია, გაზრდის აზერბაიჯანის პრესტიჟს რეგიონის ქვეყნებს შორის არა მხოლოდ ეკონომიკურად, არამედ გეოპოლიტიკურ და გეოეკონომიკურადაც. პირველ რიგში, აეროპორტების როლი აღდგენის პერიოდში ძალიან მნიშვნელოვანია. ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ის არის, რომ სატრანსპორტო ლოგისტიკის თვალსაზრისით ამ რეგიონში მიტანილი საქონელი დადებითად აისახება ინფრასტრუქტურისა და სამშენებლო პროექტების დაჩქარებაზე და აღდგენის პროცესზე. აეროპორტების ოპერირების დაწყება ზანგეზურის დერეფნის მნიშვნელობასაც გაზრდის. ამ დერეფნის აღდგენა დააჩქარებს არა მხოლოდ აზერბაიჯანის, არამედ რეგიონის, ასევე ევრაზიის რამდენიმე ქვეყნის განვითარებას. ზოგადად, ყარაბაღის რეგიონი იქნება აზერბაიჯანის ეკონომიკური განვითარების ახალი გეოგრაფიული მამოძრავებელი – ზრდის ცენტრი. ერთი სიტყვით, მთავარი ამოცანაა მტრისგან გასუფთავებული ტერიტორიების სწრაფად გადაქცევა მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე აყვავებულ და ლამაზ რეგიონად, როგორც პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ხაზგასმით აღნიშნა, ეს რეგიონი იქნება სამაგალითო რეგიონი არა მხოლოდ აზერბაიჯანისთვის, არამედ მსოფლიოსთვისაც: „შემდეგი მნიშვნელოვანი ამოცანა ყარაბაღისა და აღმოსავლეთ ზანგეზურის აღდგენაა. შემიძლია ვთქვა, რომ აქ შესრულებული სამუშაო ხიბლავს გათავისუფლებული მიწების ყოველ მიუკერძოებელ უცხოელ სტუმარს. რადგან ასეთი ხარისხის განადგურების შემდეგ, ასეთი სიჩქარით აღდგენითი სამუშაოების ჩატარება, ალბათ, ისტორიაში უპრეცედენტო მოვლენაა“.
შემთხვევითი არ არის, რომ აზერბაიჯანის სახელმწიფოს მეთაურმა ახალი ეპოქისთვის მნიშვნელოვანი ამოცანა დაისახა ყარაბაღისა და აღმოსავლეთ ზანგეზურის აღდგენასთან დაკავშირებით. სამამულო ომის დროს ოკუპაციისგან გათავისუფლებული ტერიტორიები, ყველა ასპექტში ავლენს სომხების ნამდვილ სახეს, რომლებმაც გამოიგონეს მითი მსოფლიოში „ცივილიზებული ერის“ შესახებ. ამ რაიონებში მცხოვრები აზერბაიჯანელები აიძულეს დაეტოვებინათ თავიანთი სახლები და ამავდროულად ყველაფერი გაანადგურეს და მიწასთან გაასწორეს. გრძელია იმ ქალაქებისა და სოფლების სია, რომლებიც განადგურდა ოცდაათწლიანი ოკუპაციის დროს. ეს სია შეიცავს აზერბაიჯანის 9 ქალაქს და ასობით სოფელს, განადგურდა და გაიძარცვა ყველა კულტურული და რელიგიური ძეგლი, აქცია ისინი ურბიციდის (გენოციდი ქალაქების წინააღმდეგ) და კულტურციდის (გენოციდი კულტურის წინააღმდეგ) მსხვერპლად. უდავოა, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ამ მასშტაბის ქალაქების ნგრევა მსოფლიოში არსად მომხდარა. სომხეთი საუკუნეების მანძილზე ცდილობდა ამ ტერიტორიებზე მცხოვრები აზერბაიჯანელი ხალხის კვალის წაშლას. აღდამი ისე განადგურდა, რომ უცხოელი ექსპერტები მას „კავკასიის ჰიროშიმას“ უწოდებენ. როდესაც ქალაქი ფუზული ოკუპაციისგან გათავისუფლდა, აზერბაიჯანის არმიამ იქ ვერც ერთი უსაფრთხო შენობა ვერ იპოვა, რომ დროშა აეფრიალებინა.
სომხეთის მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე 67 მეჩეთიდან 65 განადგურდა, დანარჩენი ორი კი სერიოზულად დაზიანდა. სასაფლაოებსაც კი შეურაცხყოფდნენ, ანადგურებდნენ და ძარცვავდნენ. ომის დასრულების შემდეგ სომხები აცხადებდნენ, რომ აზერბაიჯანი ოკუპაციისგან გათავისუფლებულ ტერიტორიებს ვერ აღადგენს, ამას ათწლეულები დასჭირდებოდა, თუმცა ეს ასე არ მოხდა. ომის დამთავრებისთანავე მთელი მსოფლიო კიდევ ერთხელ შეესწრო აზერბაიჯანის სახელმწიფოსა და ხალხის მიწის სიყვარულს, ძლიერებასა და ძალაუფლებას.
შეგახსენებთ, რომ სომხეთის ომის სისასტიკე აზერბაიჯანის წინააღმდეგ ხასიათდება იმით, რომ ისინი ახორციელებდნენ ეთნიკური წმენდის ოპერაციებს, ატარებდნენ ტერორისტულ ოპერაციებს, ისიმი ძარცვავდნენ და მიზნად ისახავდნენ მშვიდობიანი მოსახლეობის განადგურებას. ძალადობამ, რომელიც სულ უფრო მეტად იღებდა ეთნიკურ ხასიატს, გაანადგურა მშვიდობიანი თანაცხოვრების რწმენა. ეთნიკური ძალადობა ბევრმა ადამიანმა იგრძნო. გარდა ამისა, სომხებმა დანაღმეს ტერიტორიები. ყარაბაღის პირველი და მეორე ომებიდან ათასობით აუფეთქებელი ჭურვია აღმოჩენილი, ტერიტორიის გაწმენდას რამდენიმე წელი დასჭირდება. ომის შემდეგაც კი ასობით ადამიანი დაიღუპა – სამხედროც და მშვიდობიანი მოქალაქეც.
სომხეთის მიერ დაკავებული მაღაროები კვლავ სერიოზულ პრობლემად რჩება, სომხეთის მხარე სხვადასხვა მიზეზით უარს ამბობს მაღაროების დეტალური რუქების მოწოდებაზე. ჯამში, 2020 წლის ნოემბრიდან 400-მდე აზერბაიჯანელი ნაღმზე აფეთზებას ემსხვერპლა. დღეს აზერბაიჯანის სახელმწიფო ფართომასშტაბიანი სამშენებლო და აღდგენითი სამუშაოებით არის დაკავებული, ასუფთავებს ტერიტორიას ყარაბაღსა და აღმოსავლეთ ზანგეზურში, სომხეთიდან მემკვიდრეობით მიღებული 1,5 მილიონზე მეტი ნაღმისგან და 340 მილიონი დოლარის ღირებულების აუფეთქებელი იარაღისგან.
აზერბაიჯანის გათავისუფლებულ რაიონებში ნანგრევების აღდგენაზე მილიარდობით დოლარი დაიხარჯება. “რა თქმა უნდა, ადრე თუ გვიან სომხეთის პოლიტიკურ-სამხედრო ხელმძღვანელობა აუცილებლად გასამართლდება იმ დანაშაულისთვის რაც მან აზერბაიჯანელი ხალხის წინაშე ჩაიდინა.” გაეროს გათვლებით, ოკუპაციის შედეგად აზერბაიჯანისადმი მიყენებული ეკონომიკური ზიანი 53,5 მილიარდ აშშ დოლარს შეადგენს. ამასთან, აზერბაიჯანის სამხედრო პროკურატურის მიერ ჩატარებული კომპლექსური სასამართლო ექსპერტიზის წინასწარი გათვლებით, ყველა მიმართულებით მიყენებული მატერიალური ზარალის ჯამური ოდენობა 820 მილიარდ დოლარს შეადგენს. შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი სომხეთის შეიარაღებული ძალების მიერ აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორიების ოკუპაციის შედეგად ზარალისა და მსხვერპლის შეფასებისა და ყველა სახის ქონების დაკარგვის ღირებულების გამოსათვლელად. მათ შორის მიწისქვეშა რესურსები, რომლებიც დაზარალდა აზერბაიჯანის მიერ 1988-1994 წლებში შეიარაღებული სომხური აგრესიის შედეგად, შეიქმნა მათი შეფასება და ელექტრონული ინფორმაცია ამ საველე ბაზაში. ასევე შესაძლებელია სომხეთისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა. ჯავიდ შაჰვერდიევის ცენტრალური საზოგადოებრივი კავშირი აზერბაიჯანის დემოკრატიული რეფორმების განვითარებისთვის.
