Bosniya Soyqırımı 1992-1995-ci illər arasında Bosniya Müharibəsi zamanı Bosniya və Herseqovina Respublikası (indiki Bosniya və Herseqovina) ərazisində bosniyalılara, xüsusən də serblərə qarşı törədilən soyqırımdır. Bu termin hüquqi anlayış olaraq daha çox Srebrenitsa və Jepa qırğınları üçün istifadə olunur.
Soyqırımdan əvvəl
II. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra İosip Titonun rəhbərliyi ilə qurulan kommunist Yuqoslaviya dövləti 3 fərqli dini (pravoslavlıq, katoliklik və islam) və bir çox etnik qrupları (serblər, xorvatlar, bosniyalılar, albanlar, slovenlər, makedonlar) bir araya gətirən bir ölkə idi. . Sovet blokunda öz yerini tutdu, lakin zamanla müstəqil oldu. 1980-ci ildə Titonun ölümü və 1990-cı ildə bu blokun dağılması ilə Yuqoslaviya daxilində müxtəlif etnik qrupları bir arada saxlamaq mümkünsüz oldu. 25 iyun 1991-ci ildə Almaniya və İtaliyanın dəstəyi ilə Sloveniya və Xorvatiya müstəqilliklərini elan etdilər. 1991-ci ilin sentyabrında Makedoniya müstəqilliyini elan etdi. 1992-ci ilin fevral-mart aylarında Bosniya və Herseqovina Dövləti müstəqillik elan etmək üçün ümumxalq referendumunu keçirdi. Bosniya serblərinin əksəriyyəti tərəfindən boykot edilən bu referendum müstəqilliyin qəbulu ilə nəticələndi. 5 aprel 1992-ci ildə Bosniya və Herseqovina Respublikası hökuməti öz müstəqilliyini elan etdi. Aprelin 6-da ABŞ və Avropa ölkələri Bosniya və Herseqovinanın müstəqilliyini tanıyıb.
Müstəqilliyin onları vətənləri Serbiyadan qoparacağını düşünən və “Böyük Serbiya” xəyalları quran bosniyalı serblər Serbiyadan aldıqları hərbi yardımla Bosniyada Serb Respublikası qurduqlarını bəyan etdilər. Onlar yaşadıqları bölgədəki müsəlmanlardan (bosniyalılar) və katoliklərdən (xorvatlar) bu bölgəni tərk etmələrini xahiş etdilər.
Soyqırımın başlanğıcı
1992-ci ilin aprelində Srebrenitsanın (bosn. Srebrenica) bir qədər kənarındakı Bratunac kəndində 350 bosniyalı müsəlman Serb hərbiləşdirilmiş və xüsusi polis qüvvələri tərəfindən işgəncələrə məruz qaldı. Burada baş verənlərlə bağlı məlumatlar yalnız aylar sonra qətliam zamanı çəkilən görüntülər dərc edildikdən sonra məlum olub.
Məşhur inancın əksinə olaraq, dünyanın serblərin etdiklərini eşitməsi bosniyalı bosniyalıların xilas ümidlərini artırmadı. Əksinə, BMT və NATO-nun dəstəyi ilə, konkret olaraq serbləri hədəf alan embarqo tətbiq olundu. Bununla belə, serblərin keçmiş müttəfiqləri olan rusların köməyi və daha da daxildə yerləşən Bosniya müsəlmanları üzərində coğrafi üstünlüyü səbəbindən Bosniya serbləri bu embarqodan demək olar ki, təsirlənmədi. Ən çox müsəlmanlar təsirlənirdi.
Zamanla dünyada reaksiyaların artması və xüsusən də onun bəzi tərəfdarlarının vəziyyətin ciddiliyini anlamağa başlaması ilə müsəlmanlara müəyyən yardımlar çatdırılmağa başladı. Bir çox ölkədə Bosniyaya yardım kampaniyaları təşkil edildi. Bosniyalıların bədbəxtliyi burada da davam etdi, inandıqları müsəlman ölkələrində onlara çatdırılmaqdan uzaq, onların seçki kampaniyası üçün pulları başqa siyasi məqsədlər üçün istifadə edildi və çoxu heç vaxt çatdırılmadı.
Srebrenitsa soyqırımı
Öldürülən 505 Bosniyalı müsəlmanın dəfn edilməsi
Nasser Oriçin rəhbərlik etdiyi müsəlman müqavimət təşkilatı zaman keçdikcə gücünü bərpa edərək serblərə müqavimət göstərməyə və müəyyən uğurlar qazanmağa başladı. Bu vəziyyətə son qoymağın vaxtının yetişdiyini düşünən BMT [əsl araşdırma?] Deyton danışıqlarına başladı. Danışıqlarda üstünlük əldə etmək üçün serblər bu iki strateji şəhər olan Qorajde və Srebrenitsanı ələ keçirmək üçün öz qüvvələri ilə hücuma keçdilər. Onlar Hollandiya Sülh Qüvvələrinə baxmayaraq, tarixdə görünən qırğınlardan birini törətdilər. BMT tərəfindən təhlükəsiz zona elan edildikdən iki il sonra Srebrenitsa 1995-ci ilin yayında İkinci Dünya Müharibəsi zamanı dağıdıldı. Onlar İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ən böyük kütləvi soyqırımı yaşadılar[sitat gətirmək lazımdır]. Serblər Bosniyalı müsəlmanlara işgəncə verib öldürürdülər. Cəsədlərini yenidən dəfn etdilər. Bosniya müharibəsinin bu ən qanlı hadisəsi Srebrenitsa qırğını adlandırıldı.[sitat gətirmək lazımdır].
Srebrenitsa qətliamında öldürülənlərin dəqiq sayı bilinməsə də, BMT-nin keçmiş Yuqoslaviya üzrə Hərbi Cinayətlər Tribunalının prokuroru 7-8 min insanın həlak olduğunu bildirib. Bosniya Serb hökumətinin hazırladığı hesabatda ölənlərin sayının 7779, Bosniya hökumətinin hesabatında isə 8374-dən çox olduğu bildirilir. İndiyədək Srebrenitsa ətrafında 42 kütləvi məzarlıq aşkar edilib və ekspertlərin fikrincə, daha 22 ərazidə kütləvi məzarlığın olduğu təxmin edilir. İndiyədək 2070 nəfərin şəxsiyyəti müsbət müəyyən edilsə də, 7000-dən çox insanın cəsədi hələ də dəqiq şəxsiyyətin müəyyənləşdirilməsini gözləyir. Bundan əlavə, serblər qətliamı gizlətmək üçün bəzi cəsədləri ilk dəfə basdırıldıqları kütləvi məzarlıqlardan çıxarıb başqa yerlərdə yenidən basdırdılar, buna görə də qətliamla bağlı dəlillər pozuldu və ya məhv edildi.[sitat gətirmək lazımdır].
Beynəlxalq Qırmızı Xaç Təşkilatının məlumatlarına görə, 1992-1995-ci illər arasında Bosniya-Hersoqovinada 312.000 adam ölüb. Bu itkilərin təxminən 200 mini Bosniya xalqına məxsusdur və bosniyalılar dünyanın gözü qarşısında və Avropanın göbəyində sistemli şəkildə soyqırıma məruz qalıblar. Srebrenitsada baş verənlərlə bağlı yalnız maddi sübutlar olsa da, çox yaxın tarixdə baş vermiş soyqırımı işıqlandırmaq üçün kifayət deyil.
Soyqırımın günahkarları
Haaqa Müharibə Cinayətləri Məhkəməsində baxılan işdə Serbiya Partiyasının lideri Radovan Karadjiç, Serbiya Ordusunun komandanı Ratko Mladiç, Vujadin Popoviç (Bosniyalı serb komandiri), Lyubişa Beara (Baş Qərargah rəisi), Draqo Nikoliç (təhlükəsizlik rəisi), Lyubomir Borovcanin (xüsusi polis rəisi), Radivoje Miletiç (qərargah rəisinin müavini), Milan Qvero (komandir müavini, Vinko Pandureviç (briqada komandiri), onların yoxluğunda qətliamda məsuliyyət daşıdıqları iddiası ilə onlara qarşı iddia qaldırılıb. Bosniya Müharibəsi zamanı Srebrenitsada 8000-dən çox mülki vətəndaş.
Bosniyada vətəndaş müharibəsi zamanı Serbiya ordusunun törətdiyi qətliamın hərəkətverici qüvvəsi Serbiya Demokratik Partiyası və onun lideri Radovan Karadjiç olub. Müstəqilliyin elan edilməsi ilə partiya hökumətdən çıxdı və qeyri-qanuni təşkilat kimi fəaliyyətini müsəlman bölgələrində qırğınlar törətməyə başladı. Serblərin nəzarətində olan Ilıca bölgəsindəki “Bosna” otelində fəaliyyət göstərən partiya lideri Radovan Karadjiç və dostlarını qorumaq vəzifəsi daşıyan serb silahlıların geyimlərində Serbiya bayrağı və sikkə ölçüsündə qara gerb olub. çetniklər tərəfindən istifadə edilmişdir. Bütün bu qırğınları həyata keçirmək üçün lazım olan iqtisadi və hərbi güc, əsasən Federal Yuqoslaviya Ordusunda idi. Lakin bu hakimiyyəti idarə etmək səlahiyyəti Serbiyaya məxsus idi. Ona görə də qətliamları həyata keçirən serb silahlılarının Serbiya ilə bağlı olmaması mümkün deyildi. Serb silahlıları ilə Serbiya Federal Ordusu arasında bu əməkdaşlıq sübuta yetirilməyib. Unudulmaması lazım olan ən mühüm məqamlardan biri də odur ki, bir çox Serbiya ordusu və dövlət məmurları SDS-nin fəaliyyətinə qarşı çıxıb, çətin şəraitə baxmayaraq postlarını tərk ediblər. Bəzi türk jurnalistlərin o dövrdə bölgədəki insanlarla apardıqları müsahibələrdə Bosniyada yaşayan 1,3 milyon serb əhalisinin, yəni 130 min nəfərin yalnız 10 faizinin Serbiya ilə birləşmək istədiyini düşündüyü bildirilirdi.
Müharibənin sonu
Bosniya müharibəsinə son qoyan Dayton sazişi 1995-ci il dekabrın 14-də Parisdə imzalanıb. 300 min insanın ölümünə və yüz minlərlə dinc sakinin didərgin düşməsinə səbəb olan dörd illik müharibəni dayandıran bu razılaşma ABŞ-ın Ohayo ştatının Dayton şəhərindəki hava bazasında sədrliyi ilə həftələrlə davam edən danışıqlardan sonra imzalanıb. ABŞ-ın o vaxtkı Balkanlar üzrə xüsusi nümayəndəsi Riçard Holbrukun. Bosniya və Herseqovina Respublikasının ilk prezidenti Aliya İzzetbeqoviçin təbirincə desək, ‘ədalətli olmasa belə, əldə edə biləcəyiniz ən yaxşısı’ olan bu razılaşma bu tipli yeganə müqavilədir. Müqavilənin bir hissəsi Bosniya və Herseqovina Dövlətinin konstitusiya quruluşunu təyin edərkən, Bosniya və Herseqovina adlı yeni bir dövlətdə son dərəcə mürəkkəb və çox qatlı bürokratik quruluş nəzərdə tutulurdu. Razılaşma nəticəsində iki qurum, Bosniya və Herseqovina Federasiyası və Serb Respublikası yaradıldı və etnik əsaslı qurumlar və etnik mənsubiyyətləri əks etdirən ümumi institutlar üzərində zəif səlahiyyətə malik mərkəzi hökumət modeli yaradıldı. Bir-birinə qarşı mübarizə aparan üç etnik icmanın birgə yaşayışını və Bosniya və Herseqovinanın bütün qurumları ilə fəaliyyətini təmin etmək məqsədi daşıyan Dayton Sülh Sazişinin mülki aspektlərinin həyata keçirilməsi üçün məsuliyyət Ali Nümayəndəyə verildi.
